«Γράφοντας βιβλία, ένας άνθρωπος μετατρέπεται σε σύμπαν». Αυτή η φράση υπάρχει μέσα στην απολυτότητά της στο Το Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης, του 1979, του Μίλαν Κούντερα.
Στο τέταρτο μέρος του ίδιου βιβλίου που αποτελείται από επτά μέρη, ο Κούντερα κλείνει μια ενότητα με το ακόλουθο απόσπασμα: «Εκείνη τη νύχτα η Ταμίνα είδε ένα όνειρο για τις στρουθοκαμήλους. Ήταν εκεί, στέκονταν δίπλα στον φράχτη και της φλυαρούσαν. Τις φοβόταν. Δεν μπορούσε να κουνηθεί. Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να παρακολουθεί τα βουβά ράμφη τους, υπνωτισμένη. Κρατούσε τα χείλη της σφιχτά ενωμένα. Είχε ένα χρυσό δαχτυλίδι στο στόμα της και φοβόταν για την ασφάλειά του».
Η φραστική ευελιξία του Μίλαν Κούντερα μπορεί να κάνει τον αναγνώστη να νιώσει ένα ηδονικό μούδιασμα πληρότητας.
Η παραπομπή στον Τόμας Μαν
Η επόμενη ενότητα του βιβλίου ξεκίνησε με τον ίδιο να αναρωτιέται: «Γιατί τη φαντάζομαι με ένα χρυσό δαχτυλίδι στο στόμα;». Η ερώτηση διακόπτει την αφήγηση και κάνει τον αφηγητή εμφανή, αλλά έχοντας διαβάσει μέχρι τότε 142 σελίδες του βιβλίου, νιώθει κανείς κάπως συνηθισμένος σε αυτά τα κόλπα του Κούντερα. Για τον Τσέχο συγγραφέα η σκέψη είχε μεγαλύτερη σημασία από την πράξη.
«Οι φιλοσοφικοί στοχασμοί που διανθίζουν τα μυθιστορήματά του δεν είναι ποτέ βαρετοί. Δεν είναι ποτέ διαλέξεις. Υφαίνοντας στο παρόν των ιστοριών του τις επιφάνειες που προσφέρει η εκ των υστέρων γνώση, ο Κούντερα μας έκανε να επικεντρωθούμε στις ιδέες περισσότερο από την πλοκή» γράφει ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Shreevatsa Nevatia στο fronline.thehindu.com και συνεχίζει:
«Προκειμένου να εξισώσει αυτό το «χρυσό δαχτυλίδι» με τη σιωπή, παρέπεμψε στον Τόμας Μαν και μας ζήτησε να φανταστούμε τον ήχο που κάνει ένα χρυσό δαχτυλίδι όταν πέφτει σε μια ασημένια λεκάνη. Αυτές οι εναλλαγές ήταν διασκεδαστικές. Καθένα από αυτά μας είπε κάτι για τη ζωή, τον θάνατο και την Ταμίνα».
Πάντα προβοκάτορας, ο Κούντερα ξεκινά το βιβλίο του αμφισβητώντας τη θεωρία του Νίτσε για την «αιώνια επιστροφή»
Photo; Wikimedia Commons
Διευκόλυνε να σκεφτούμε την ύπαρξή μας
Ο Μίλαν Κούντερα πέθανε στο Παρίσι την Τρίτη 11 Ιουλίου του 2023. Ήταν 94 ετών. Η είδηση αυτή θα προκαλούσε, φυσικά, μελαγχολία στους θαυμαστές του, αλλά ακόμη και για εκείνους που δεν τον είχαν διαβάσει ποτέ, οι τίτλοι που ανακοίνωναν τον θάνατό του θα πρέπει σίγουρα να χτύπησαν ένα καμπανάκι. Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι, το μυθιστόρημα του Κούντερα του 1984, έχει κατακτήσει ένα είδος «μοντέρνου κλασικού» καθεστώτος που το καθιστά απαραίτητο ανάγνωσμα για όσους ισχυρίζονται ότι έχουν λογοτεχνικές προτιμήσεις.
Πάντα προβοκάτορας, ο Κούντερα ξεκινά το βιβλίο του αμφισβητώντας τη θεωρία του Νίτσε για την «αιώνια επιστροφή». Για τον Κούντερα, η σκέψη ότι όλα τα γεγονότα επαναλαμβάνονται αιώνια ήταν υπερβολικά παθητική. Ζούμε μόνο μία φορά, ένιωθε. Η ζωή δεν μπορεί να αναθεωρηθεί, και αυτό κάνει την ύπαρξή μας ανυπόφορη αλλά, επίσης, ελαφριά.
Ορισμένες από τις προτάσεις του μυθιστορήματος μπορούν ακόμα να μας κάνουν να αναπνεύσουμε. Ο Τόμας, ο πρωταγωνιστής του Κούντερα, είναι χειρουργός. Αφηγούμενος τη στιγμή που χειρούργησε για πρώτη φορά κάποιον, ο Κούντερα γράφει: «Όταν ο Τόμας τοποθέτησε για πρώτη φορά το νυστέρι του στο δέρμα ενός ανθρώπου που κοιμόταν υπό αναισθησία, στη συνέχεια παραβίασε το δέρμα με μια αποφασιστική τομή και τελικά το έκοψε με μια ακριβή και ομοιόμορφη κίνηση (σαν να επρόκειτο για ένα κομμάτι ύφασμα – ένα παλτό, μια φούστα, μια κουρτίνα), βίωσε ένα σύντομο αλλά τεράστιο αίσθημα βλασφημίας». Η πεζογραφία του σιδέρωνε τις ρυτίδες της καθημερινότητας με τρόπο που διευκόλυνε να σκεφτούμε την ύπαρξή μας.
Στη χώρα των τελευταίων πραγμάτων
Στο Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης, η Ταμίνα σκέφτεται την ιδιωτικότητα όταν βρίσκεται μπροστά στο πτώμα του συζύγου της: «Το να είναι ένα πτώμα της φάνηκε μια αφόρητη ντροπή. Τη μια στιγμή είσαι ένα ανθρώπινο ον που προστατεύεται από τη σεμνότητα -την ιερότητα της γύμνιας και της ιδιωτικής ζωής- και την επόμενη πεθαίνεις και το σώμα σου είναι ξαφνικά προς πώληση. Οποιοσδήποτε μπορεί να σου σκίσει τα ρούχα, να σε ανοίξει, να επιθεωρήσει τα σωθικά σου και -κρατώντας τη μύτη του για να κρατήσει μακριά τη δυσωδία- να σε βάλει στην κατάψυξη ή στις φλόγες».
Η ιδιωτική ζωή, όπως παραδέχτηκε ο Κούντερα, ήταν γι’ αυτόν μια «εμμονή». Αν και φαίνεται ότι θέλει πάντα να οδηγεί τους χαρακτήρες του σε γωνίες όπου κανείς δεν κοιτάζει, ο Κούντερα θεωρούσε ότι πρέπει να αναζητούμε την αποκάλυψη στα μυθιστορήματα, όχι στους μυθιστοριογράφους.
Δείτε το βίντεο
«Είμαι αντίθετος στο να εκτίθεται ένας συγγραφέας στην τηλεόραση»
Ο Κούντερα σπάνια έδινε συνεντεύξεις. Ήταν αλλεργικός στους δημοσιογράφους. Είχε πει κάποτε: «Ένας συγγραφέας, μόλις τον αναφέρει ένας δημοσιογράφος, δεν είναι πλέον κύριος του λόγου του […] Και αυτό, φυσικά, είναι απαράδεκτο».
Ο Κούντερα επιμελήθηκε σχολαστικά τα προσχέδια των λίγων συνεντεύξεων που έδωσε τη δεκαετία του 1980. Ως επί το πλείστον επιβιώνουν σε λογοτεχνικά περιοδικά. Το 1987, το Salmagundi δημοσίευσε μια συζήτηση που είχε ο Κούντερα με τον Τζόρνταν Έλγκραμπλι. Εδώ, είπε: «Θεωρώ ότι είναι απαραίτητο να διατηρηθεί μια κάποια ανωνυμία, γι’ αυτό και είμαι αντίθετος στο να εκτίθεται ένας συγγραφέας στην τηλεόραση. Υπάρχει ένας ορισμένος κίνδυνος στο να μιλάει κανείς για τον εαυτό του. Η περιέργεια του κοινού δεν περιορίζεται ποτέ στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα. Ένας ηθοποιός μπορεί να φλερτάρει με την ηδονοβλεψία του κοινού, όχι όμως ένας συγγραφέας».
«Μόνο η νότα που έχει κάτι ουσιαστικό να πει δικαιούται να υπάρχει»
Γεννημένος στην τσεχοσλοβακική πόλη Μπρνο το 1929, ο Κούντερα πρωτοπήγε στον κόσμο του πολιτισμού μέσω της μουσικής. Ο πατέρας του, πιανίστας και μουσικολόγος, ήταν ειδικός στον Τσέχο συνθέτη Leoš Janáček. Χρόνια αργότερα, ο Κούντερα απέδωσε στη μουσική την αίσθηση της φόρμας και του ρυθμού που είχε.
Το 1983, δήλωσε στο The Paris Review ότι είχε μάθει πολλά από τον Janáček: «Ωμή αντιπαράθεση αντί για μεταβάσεις- επανάληψη αντί για παραλλαγή- και πάντα κατευθείαν στην καρδιά των πραγμάτων: μόνο η νότα που έχει κάτι ουσιαστικό να πει δικαιούται να υπάρχει. Το ίδιο σχεδόν συμβαίνει και με το μυθιστόρημα».
Άνεργος στα είκοσί του χρόνια, ο Κούντερα έπαιζε τζαζ στο πιάνο για να τα βγάλει πέρα. Μέχρι τότε, είχε μετακομίσει στην Πράγα. Έχοντας ενταχθεί στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Τσεχίας το 1947, ο Κούντερα δεν ήταν καθόλου απρόσβλητος από τη σταλινική ατμόσφαιρα της πόλης. Οι τρεις ποιητικές συλλογές που κυκλοφόρησε τη δεκαετία του 1950 -Άνθρωπος: Ένας μεγάλος κήπος (1953), Ο τελευταίος Μάιος (1955) και Μονόλογοι (1957)- εξύμνησαν και αποθέωσαν τον κομμουνισμό, αλλά από το 1959, τη χρονιά που άρχισε να γράφει την πρώτη από τις επτά ιστορίες που θα συγκεντρώνονταν αργότερα στο έργο Κωμικοί Έρωτες (1969), ο Κούντερα είχε γυρίσει την πλάτη στην ποίηση.
Το τρέιλερ της μεταφοράς της Αβάσταχτης Ελαφρότητας του Είναι στον κινηματογράφο
Προχώρησε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον
«Ο Κούντερα, που διαγράφηκε για πρώτη φορά από το κόμμα το 1950 για «αντικομμουνιστικές δραστηριότητες», αισθάνεται κανείς ότι χρησιμοποιούσε την ποίηση για να αντισταθμίσει την έλλειψη αυστηρότητάς του, αλλά η πεζογραφία φαινόταν να δυσκολεύει μια τέτοια ανεντιμότητα» σχολιάζει ο ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Shreevatsa Nevatia στο fronline.thehindu.com.
Το 1967, χρόνια μετά την αποκατάστασή του, εκδόθηκε το πρώτο μυθιστόρημα του Κούντερα, Το Aστείο. Η υποδοχή ήταν ηλεκτρισμένη.
Ο Τσέχος μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας Ιβάν Κλίμα έγραψε σε μια κριτική του: «Στην παθιασμένη επιθυμία του να φτάσει στην αλήθεια, όσο πικρή κι αν είναι- να αντισταθεί σε κάθε ψευδαίσθηση, όσο σεμνά κι αν είναι διατυπωμένη- να εξαλείψει όλους τους μύθους, όσο αθώοι κι αν φαίνονται, ο Μίλαν Κούντερα προχώρησε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον στην ιστορία της τσεχικής πεζογραφίας».
«Η αισιοδοξία είναι το όπιο του λαού… Ζήτω ο Τρότσκι!»
Το Aστείο ήταν τολμηρό ως προς τη μορφή και το θέμα. Σε μια καρτ ποστάλ που θεωρεί φάρσα, ο φανταστικός χαρακτήρας του Λούντβικ Τζαν γράφει: «Η αισιοδοξία είναι το όπιο του λαού… Ζήτω ο Τρότσκι!».
«Ο Κούντερα χρησιμοποιεί αριστοτεχνικά το μέσο των πολλαπλών αφηγητών για να περιγράψει λεπτομερώς τις συνέπειες της φάρσας του Λούντβικ, πρώτα ως τραγωδία και στη συνέχεια ως φάρσα. Το χιούμορ του δεν σε κάνει απλώς να γελάς, αλλά και να ελευθερώνεσαι. Κυκλοφόρησε περίπου την εποχή που η Τσεχοσλοβακία ήθελε ο σοσιαλισμός της να γίνει πιο ανθρώπινος, το «Αστείο» συνέβαλε στην έναρξη της Άνοιξης της Πράγας, μιας περιόδου διαμαρτυρίας και φιλελευθεροποίησης στη χώρα. Ο Κούντερα ήταν παρών στο συνέδριο των Τσέχων συγγραφέων το 1967, ένα σημαντικό γεγονός όπου οι Τσέχοι συγγραφείς ενώθηκαν για να αντιταχθούν στη λογοκρισία. Είπε στην ομιλία του: “Κάθε είδους καταστολή των απόψεων, ακόμη και η βίαιη καταστολή των ψευδών απόψεων, οδηγεί κατά της αλήθειας στις συνέπειές της, καθώς η αλήθεια είναι δυνατόν να επιτευχθεί μόνο σε έναν διάλογο απόψεων που είναι ίσες και ελεύθερες”» παρατηρεί ο Shreevatsa Nevatia στο fronline.thehindu.com.
«Έχω την αίσθηση ότι μια σκηνή σωματικής αγάπης δημιουργεί ένα εξαιρετικά έντονο φως που αποκαλύπτει ξαφνικά την ουσία των χαρακτήρων και συνοψίζει την κατάσταση της ζωής τους»
Η Ζιλιέτ Μπινός (Τερέζα) και ο Ντάνιελ Ντέι Λούις (Τομάς) στην μεταφορά της Αβάσταχτης Ελαφρότητας του Είναι στο σινεμά / Photo: Wikimedia Commons
Το παρελθόν είναι τεταμένο
Αφού οι Σοβιετικοί συνέτριψαν την τσεχική διαφωνία στέλνοντας τανκς στην πλατεία Βέντσλας της Πράγας στις 20 Αυγούστου 1968, τα βιβλία του Κούντερα αφαιρέθηκαν από τα καταστήματα και τις βιβλιοθήκες. Διαγράφηκε και πάλι από το κομμουνιστικό κόμμα το 1970 και απολύθηκε από την Ακαδημία Κινηματογράφου της Πράγας, όπου ήταν καθηγητής λογοτεχνίας από το 1952.
Απογοητευμένος από την καταστολή και την παρακολούθηση -το τηλέφωνο του Κούντερα παρακολουθείτο- έφυγε για τη Γαλλία με τη σύζυγό του Βέρα το 1975. Η τσεχική τους υπηκοότητα ανακλήθηκε αργότερα, το 1979.
Δώδεκα χρόνια μετά τη μετανάστευσή του στη Γαλλία, ο Κούντερα φαινόταν να έχει αφομοιωθεί σχεδόν ολοκληρωτικά. Είπε σε έναν δημοσιογράφο το 1987: «Ήρθα σε αυτή τη χώρα όταν ήμουν 46 ετών. Σε αυτή την ηλικία, δεν έχεις πια χρόνο για χάσιμο, ο χρόνος και η ενέργειά σου είναι περιορισμένα, πρέπει να επιλέξεις, είτε ζεις κοιτάζοντας πίσω από τον ώμο σου, εκεί που δεν είσαι, στην πρώην πατρίδα σου, με τους παλιούς σου φίλους, είτε κάνεις την προσπάθεια να επωφεληθείς από την καταστροφή, ξεκινώντας από το μηδέν, ξεκινώντας μια νέα ζωή ακριβώς εκεί που βρίσκεσαι. Χωρίς δισταγμό, επέλεξα τη δεύτερη λύση».
«Για μένα όλα τελειώνουν με μεγάλες ερωτικές σκηνές»
Η ζωή στη Γαλλία έδωσε στον Κούντερα την ελευθερία να μετατρέψει σε μυθοπλασία την Άνοιξη της Πράγας και τη σοβιετική εισβολή σε μυθιστορήματα όπως Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι και Το Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης, αλλά, παραδόξως, τα μεταγενέστερα μυθιστορήματά του – Η Βραδύτητα (1995), Η Ταυτότητα (1998), Η Άγνοια (2000) και Η Γιορτή της Ασημαντότητας (2014)- γράφτηκαν στα γαλλικά και όχι στα τσεχικά.
Στα μυθιστορήματα του Κούντερα, το σεξ, όπως και η πολιτική, είναι ζωτικής σημασίας. Όταν ρωτήθηκε τι σημαίνει το σεξ γι’ αυτόν ως μυθιστοριογράφο, είπε στον σπουδαίο Αμερικανό συγγραφέα Φίλιπ Ροθ: «Για μένα όλα τελειώνουν με μεγάλες ερωτικές σκηνές. Έχω την αίσθηση ότι μια σκηνή σωματικής αγάπης δημιουργεί ένα εξαιρετικά έντονο φως που αποκαλύπτει ξαφνικά την ουσία των χαρακτήρων και συνοψίζει την κατάσταση της ζωής τους».
Όταν ρωτήθηκε γιατί δεν ανέφερε ποτέ τις γυναίκες στα δοκίμια και τις συνεντεύξεις του, η απάντηση του Κούντερα ήταν επιπόλαιη
Photo: YouTube
Η θέση της γυναίκας στο έργο του
Οι απόψεις του Κούντερα για το φύλο ήταν πιο περιορισμένες από τις ιδέες του για το φύλο. Σε αντίθεση με τους άνδρες του μυθιστορήματός του, οι γυναίκες δεν ήταν σχεδόν ποτέ διανοούμενες. Καμία γυναίκα δεν περιλαμβανόταν στον κανόνα των δασκάλων του Κούντερα – Ρεμπώ, Ντιντερό, Κάφκα, Λόρενς Στέρνε και ούτω καθεξής.
Όταν ρωτήθηκε γιατί δεν ανέφερε ποτέ τις γυναίκες στα δοκίμια και τις συνεντεύξεις του, η απάντηση του Κούντερα ήταν επιπόλαιη: «Είναι το φύλο των μυθιστορημάτων και όχι το φύλο των συγγραφέων τους που πρέπει να μας ενδιαφέρει. Όλα τα μεγάλα μυθιστορήματα, όλα τα αληθινά μυθιστορήματα είναι αμφιφυλόφιλα. Εκφράζουν τόσο ένα θηλυκό όσο και ένα αρσενικό όραμα του κόσμου. Το φύλο των συγγραφέων ως φυσικών προσώπων είναι προσωπική τους υπόθεση».
Οι γυναίκες του Κούντερα δεν πάλευαν συχνά για την εξουσία. Χρησιμοποιούνταν ως άλλοθι για τις διάφορες φιλοσοφίες του.
«Εδώ είναι το βασίλειο του ασυνείδητου, του παράλογου»
Αρκετά κουρασμένος από τις ερωτήσεις για τον φεμινισμό και το σεξ, ο Κούντερα έκλεισε κάποτε μια συνέντευξη λέγοντας: «Δεν ξέρω πώς να σας πω γιατί οι γυναίκες στα μυθιστορήματά μου είναι έτσι όπως είναι. Ούτε θα τολμούσα να εξηγήσω γιατί η ερωτική πράξη παίζει τόσο μεγάλο ρόλο στο έργο μου. Εδώ είναι το βασίλειο του ασυνείδητου, του παράλογου, ένα βασίλειο αρκετά οικείο για μένα. Υπάρχει ένα όριο πέρα από το οποίο ο μυθιστοριογράφος δεν μπορεί να θεωρητικοποιήσει περαιτέρω τα μυθιστορήματά του και από το οποίο πρέπει να ξέρει πώς να κρατήσει τη σιωπή του. Έχουμε φτάσει σε αυτό το όριο».
Ο Κούντερα δεν φιλοδοξούσε ποτέ για «κάτι υψηλότερο». Και πάλι, στην Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι, γράφει: «Όποιος έχει ως στόχο «κάτι υψηλότερο», πρέπει να περιμένει ότι κάποια στιγμή θα υποφέρει από ίλιγγο».
*Με στοιχεία από frontline.thehindu.com
