Με αφορμή την απελευθέρωση του Τζουλιαν Ασάνζ, κι ενώ ο ιδρυτής του Wikileaks «τρεντάρει» διεθνώς στις πρώτες θέσεις του Χ – πρώην twitter, είναι μια καλή ευκαιρία να θυμηθούμε τους whistleblowers που με τις αποκαλύψεις τους συντάραξαν τον κόσμο μας.
Τα πρώτα ονόματα που έρχονται στο μυαλό, είναι ο Έντουαρντ Σνόουντεν, η Τσέλσι Μάνινγκ, αλλά και για να έρθουμε λίγο πιο κοντά στα δικά μας, η ρωσίδα Μαρία Εφίμοβα –μία από τις βασικές «πηγές» της δολοφονημένης Μαλτέζας δημοσιογράφου Δάφνης Καρουάνα Γκαλίζια, η οποία αποκάλυψε τα Panama Papers. H Εφίμοβα είχε αναζητήσει καταφύγιο και αργότερα άσυλο στην Ελλάδα, αφού οι αποκαλύψεις της για το σκάνδαλο διαφθοράς υψηλόβαθμων αξιωματούχων της Μάλτας έθεταν τη ζωή της σε κίνδυνο.
Μάρτυρες Δημοσίου Συμφέροντος
Η δόκιμη μετάφραση του όρου whistleblowers είναι «μάρτυρες δημόσιου συμφέροντος» (μην τους πείτε «σφυριχτές» ή «βαθιά λαρύγγια» είναι πολύ άκομψο), ενώ η ιδιότητά τους αναγνωρίζεται από το διεθνές, ευρωπαϊκό αλλά και το εθνικό δίκαιο.
Με βάση τον επίσημο ορισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ως μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος ορίζονται «τα άτομα που αναφέρουν (εντός του οικείου οργανισμού ή σε εξωτερική αρχή) ή αποκαλύπτουν (στο κοινό) πληροφορίες τις οποίες απέκτησαν σε εργασιακό πλαίσιο και που αφορούν αξιόποινη πράξη, συμβάλλουν στην πρόληψη και στον εντοπισμό απειλής ή ζημίας για το δημόσιο συμφέρον που, υπό άλλες συνθήκες, θα παρέμεναν στο σκοτάδι».
Το Ευρωκοινοβούλιο και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχουν πάρει πρωτοβουλίες για την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος, υπό την προϋπόθεση ότι αναφέρουν παραβιάσεις του κοινοτικού δικαίου.
Σύμφωνα με το αμερικάνικο Νational Whistleblower Center (NWC), νόμοι για την προστασία των μαρτύρων δημόσιου συμφέροντος ισχύουν σε τουλάχιστον 59 κράτη ενώ θεωρητικά οι whistleblowers προστατεύονται και από τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά της διαφθοράς.
Ωστόσο, το διεθνές δίκαιο φαίνεται πως δεν παρείχε επαρκή προστασία σε whistleblowers που πλήρωσαν βαριά τις αποκαλύψεις τους – με κορυφαία περίπτωση τον Τζούλιαν Ασάνζ.
Προδότες ή ήρωες;
Η έννοια του μάρτυρα δημόσιου συμφέροντος ερμηνεύεται κατά το δοκούν από τις εκάστοτε κυβερνήσεις, που στρέφονται εκδικητικά εναντίον όσων αποκαλύπτουν ένοχα μυστικά που τις εκθέτουν στη διεθνή κοινότητα. Ο κυνικός κανόνας που ισχύει για την εξωτερική πολιτική «αν είναι δικός μας είναι μαχητής της ελευθερίας, αν είναι με τους άλλους είναι τρομοκράτης», ισχύει διπλά για τους whistleblowers: Aν οι αποκαλύψεις του μας συμφέρουν, τότε είναι μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος. Αν όμως, αποκαλύπτει εγκλήματα πολέμου, κρατικής διαφθοράς και κατάχρησης εξουσίας, τότε βαφτίζεται εθνικός προδότης, κατάσκοπος ή εγκληματίας, και πρέπει να εκδιωχθεί, να φυλακιστεί, να τιμωρηθεί.
Η απελευθέρωση του Ασάνζ νίκη των κινημάτων αλληλεγγύης
Στην περίπτωση του Ασάνζ ίσχυε το δεύτερο, αφού με τη δημοσιογραφική του έρευνα μέσω του Wikileaks αποκάλυψε εγκλήματα πολέμου που διέπραξε η κυβέρνηση των ΗΠΑ στο Ιράκ και το Αφγανιστάν. Η απελεύθερωσή του, κατόπιν συμβιβασμού με την αμερικανική δικαιοσύνη, αφού είχε προηγηθεί ο μακροχρόνιος εγκλεισμός του, είναι σε μεγάλο βαθμό νίκη και του διεθνούς κινήματος αλλληλεγγύης.
Από τα Pentagon Papers στα Wikileaks: Oι μάρτυρες δημόσιου συμφέροντος στη μεγάλη οθόνη
Οι ζωές των whistleblowers διαχρονικά αποτελούν έμπνευση για ταινίες και ντοκιμαντέρ. Διαλέξαμε τρία πρόσωπα που έχουν κοινά χαρακτηριστικά: τον Τζούλιαν Ασάνζ, τον Έντουαρντ Σνόουντεν και τον Ντάνιελ Έλσμπεργκ. Όλοι τους, αποκαλύποντας έκνομες πράξεις της κυβέρνησης των ΗΠΑ, δέχθηκαν διώξεις αλλά συσπείρωσαν γύρω τους ένα ευρύ κίνημα υποστήριξης. Aνάμεσα στις δεκάδες ταινίες για τις ζωές τους απομονώσαμε τις πιο χαρακτηριστικές.
Τζούλιαν Ασάνζ: Το «έγκλημα» να λες την αλήθεια
Η ζωή του Ασάνζ έχει εμπνεύσει τουλάχιστον έξι ταινίες, εκ των οποίων οι πέντε είναι ντοκιμαντέρ και η μία ταινία μυθοπλασίας. Η πιο διάσημη είναι η αμερικανική ταινία The Fifth Estate (σκηνοθεσία Μπιλ Κόντον, 2013), με ελληνικό τίτλο Ο άνθρωπος που πούλησε τον κόσμο. Τον Τζούλιαν Ασάνζ υποδύεται ο εξαιρετικός βρετανός ηθοποιός Μπένεντικτ Κάμπερμπατς. Ο Ασάνζ πάντως άσκησε κριτική στην ταινία, κατηγορώντας την για ανακρίβειες.
Aπό τα ντοκιμαντέρ ξεχωρίζει το Risk (2016) της αμερικανίδας σκηνοθέτριας Λόρα Πουατράς, η οποία δύο χρόνια νωρίτερα είχε κερδίσει Όσκαρ με το Citizenfour, για τη ζωή του Έντουαρντ Σνόουντεν.
Έντουαρντ Σνόουντεν: Ο πρώην πράκτορας της NSA που αποκάλυψε το «μεγάλο φακέλωμα»
Για τον Σνόουντεν υπάρχουν τουλάχιστον 20 ντοκιμαντέρ, αλλά η πιο διάσημη ταινία για τη ζωή του είναι έργο μυθοπλασίας. Το Snowden (2016) του βραβευμένου σκηνοθέτη Όλιβερ Στόουν, είναι βασισμένο στο βιβλίο του Λουκ Χάρντινγκ The Snowden Files, που κυκλοφορεί στα ελληνικά με τον τίτλο Το μεγάλο φακέλωμα (εκδ. Ψυχογιός).
Nτάνιελ Έλσμπεργκ: Ο άνθρωπος πίσω από τα Pentagon Papers
Ο «πατέρας» των σύγχρονων whistleblowers είναι αναμφισβήτητα ο Ντάνιελ Έλσμπεργκ, ο οποίος απεβίωσε πέρυσι τον Ιούνιο, πλήρης ημερών στα 92 του χρόνια. Ως το τέλος της ζωής του δεν έπαψε να μάχεται για την ελευθερία της έκφρασης, τα πολιτικά και τα ανθρώπινα δικαιώματα, ενώ είχε συμπαρασταθεί και σε άλλους whistleblowers, όπως ο Έντουαρντ Σνόουντεν και η Τσέλσι Μάνινγκ. Ο διδάκτορας του Χάρβαρντ και πρώην στρατιωτικός αναλυτής, πήρε το 1971 τη θαρραλέα απόφαση να διαρρεύσει στον Τύπο πάνω από 7.000 σελίδες απόρρητων εγγράφων που αποκάλυπταν τα ψέματα και τις μηχανορραφίες τεσσάρων διαδοχικών κυβερνήσεων των ΗΠΑ για τον πόλεμο του Βιετνάμ. Πρόκειται για τα διάσημα Pentagon Papers, για τη δημοσίευση των οποίων ο Έλσμπεργκ αντιμετώπισε ποινή κάθειρξης 100 χρόνων. Τελικά το δικαστήριο απέσυρε τις κατηγορίες γιατί αποδείχθηκε ότι η κυβέρνηση είχε καταφύγει σε παράνομες ενέργειες εις βάρος του, μεταξύ άλλων και σε παράνομη παρακολούθηση.
Βασισμένη στη ζωή του Έλσμπεργκ είναι η τηλεταινία Τhe Pentagon Papers (2003, σκην. Ροντ Χόλκομπ), με πρωταγωνιστή τον Τζέιμς Σπέιντερ. O χαρακτήρας του εμφανίζεται και στην ταινία του Στήβεν Σπίλμπεργκ The Post (Απαγορευμένα Μυστικά, 2017). Η Μέριλ Στριπ στο ρόλο της πρώτης γυναίκας εκδότη εφημερίδας, της Washington Post, αντιμετωπίζει το δίλημμα να δημοσιεύσει ή όχι τους απόρρητους φακέλους του Πενταγώνου, με τον Τομ Χανκς στο ρόλο του άτεγκτου διευθυντή σύνταξης, και τον Ουαλό ηθοποιό Μάθιου Ρις (γνωστού από το Τhe Americans) στο ρόλο του Έλσμπεργκ.
